Επίπονη έρευνα μεγάλου όγκου και ποικιλίας τεκμηρίων, συνδυασμός διαφορετικών ιστορικών όψεων και πηγών γύρω από τον 19ο αι.
Του Παρασκευα Mαταλα*
Ανδρέας Κ. Λυμπεράτος, «Οικονομία, πολιτική και εθνική ιδεολογία: η διαμόρφωση των εθνικών κομμάτων στη Φιλιππούπολη του 19ου αιώνα», Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2009.
Το βιβλίο του Ανδρέα Λυμπεράτου αποτελεί -για την ελληνική τουλάχιστον ιστοριογραφία- την πλέον υποδειγματική μελέτη, μέσα από μια συγκεκριμένη, τοπική, περίπτωση, για τη γένεση του ιστορικού φαινομένου που περισσότερο από οτιδήποτε άλλο έχει σφραγίσει τη σύγχρονη ιστορία των Βαλκανίων, αυτού δηλαδή που λέμε εθνικισμός και εθνικές συγκρούσεις. Οποιος αρχίσει να το ξεφυλλίζει ίσως βρει το περιεχόμενό του δύσκολο και ανοίκειο, γεμάτο από παράξενους όρους και έννοιες, από παράξενα είδη ανθρώπων -τζελεπκεσάνηδες, τζελέπηδες και τσελεμπήδες, μπεγλικτσήδες, αμπατζημπάσηδες, μιλλετβελίλληδες και γκουντυλάδες-, από παράξενα ονόματα -Γκιουμουσγκερντάνηδες, Σάλτσους και Βούλκους (μεγάλους και μικρούς). Ισως έτσι νομίσει ότι όλα αυτά βρίσκονται μακριά από μας, ότι δεν μας αφορούν. Πιστεύω ότι γι' αυτό φταίει πως έχουμε συνηθίσει να συνδεόμαστε με το ιστορικό παρελθόν μέσω ενός ιδεολογικού λόγου, ενός λόγου δηλαδή που μας παρουσιάζει το παρελθόν ως οικείο, γιατί το κάνει απλά μια εικόνα των ίδιων των δικών μας ιδεολογημάτων.
Αφορμή η σύγκρουση
Ο Ανδρέας Λυμπεράτος θα είχε κάνει ένα πολύ πιο «εύκολο» (εύκολο πρώτα απ' όλα για τον ίδιο) βιβλίο αν είχε περιοριστεί στο να βρει, να επιβεβαιώσει δηλαδή, τις λεγόμενες εθνικές μας «μνήμες», να νοσταλγήσει τις «αλησμόνητες χαμένες πατρίδες», την προδομένη «Ανατολική Ρωμυλία», τα παλιά μεγαλεία του ελληνισμού. Ή, για να πάρουμε και την άλλη πλευρά, αν είχε ασχοληθεί με τον εθνικισμό μένοντας στο πιο επιφανειακό επίπεδο της ανάδειξης και της καταγγελίας αυτής της ενδημικής, αλλά τελικά ανεξήγητης, «βαλκανικής αρρώστιας». Αντί γι' αυτά επέλεξε να προσπαθήσει να μάθει και να καταλάβει με έναν πολύ συστηματικό τρόπο το τι ακριβώς γινόταν με την κοινωνία της Φιλιππούπολης και της ευρύτερης περιοχής της στον 19ο αιώνα.
Το βιβλίο ξεκινά και τελειώνει με αυτήν την περίεργη ζωγραφιά που βλέπουμε στο εξώφυλλο: παριστάνει έναν άγριο καβγά ανάμεσα στους οπαδούς των δύο «εθνικών κομμάτων» μέσα σε μια εκκλησία της Φιλιππούπολης το 1859. Για τους περισσότερους εικονιζόμενους είναι αδύνατον να καταλάβουμε αν ανήκουν στο ένα ή στο άλλο «κόμμα», αν είναι «Ελληνες» ή «Βούλγαροι». Είναι η στιγμή της ρήξης, της δημόσιας έναρξης μιας σύγκρουσης «εθνικής» αλλά και «εμφύλιας», ανάμεσα σε ανθρώπους που όχι μόνο έμεναν στην ίδια πόλη, αλλά είχαν κοινή κουλτούρα, φορούσαν τα ίδια ρούχα, μιλούσαν εν γένει την ίδια γλώσσα -ή τις ίδιες γλώσσες- είχαν την ίδια θρησκεία και πήγαιναν στην ίδια εκκλησία -ο έλεγχος της οποίας άλλωστε υπήρξε η αφορμή του καβγά.
Πίσω από την εικόνα
Ωραία, θα πείτε, το θέμα φαίνεται ενδιαφέρον, φαίνεται «πιασάρικο» ή και επίκαιρο. Πρέπει ωστόσο να σας προειδοποιήσω ότι η αφήγηση αυτής της σύγκρουσης καταλαμβάνει ένα σχετικά μικρό μέρος του βιβλίου, και προς το τέλος. Γιατί αυτό που θέλει κυρίως να μας δείξει ο συγγραφέας είναι το τι υπάρχει πίσω από αυτή την εικόνα: Τι ακριβώς ήταν αυτοί οι άνθρωποι, από πού έρχονταν, πώς ακριβώς ήταν η κοινωνία τους, η οικονομία τους, οι δουλειές τους, οι οικογενειακές τους σχέσεις, οι θεσμοί τους, και τελικά γιατί και πώς διχάστηκαν σε αντίπαλα «εθνικά κόμματα» και ήρθαν σε σύγκρουση στη συγκεκριμένη χρονική στιγμή; Προχώρησε λοιπόν σε μια επίπονη έρευνα ενός μεγάλου όγκου και μιας μεγάλης ποικιλίας τεκμηρίων, μια έρευνα που φανερώνει έναν σπάνιο συνδυασμό εξοικείωσης με διαφορετικές ιστορικές όψεις, με διαφορετικές κατηγορίες ιστορικών πηγών, γλώσσες, ιστορικά επίπεδα (οικονομία, κοινωνία, πολιτική, ιδεολογία), πράγματα δηλαδή που κατά κανόνα μελετώνται χωριστά, από διαφορετικούς ανθρώπους, είτε λόγω μιας κακώς νοούμενης επιστημονικής εξειδίκευσης είτε λόγω ιδεολογικών τειχών είτε (συνήθως) λόγω των -ανομολόγητων- αδυναμιών του ιστορικού. Οχι για να κάνει επίδειξη γνώσεων ή ικανοτήτων, αλλά γιατί όλα αυτά είναι αναγκαία για την κατανόηση του τι ήταν η ορθόδοξη κοινότητα της Φιλιππούπολης και του γιατί και πώς φτάσαμε σε αυτή τη ρήξη, που όχι μόνο είναι ενδεικτική των βαλκανικών εθνικών συγκρούσεων αλλά είχε αυτή καθεαυτήν σημαντικές συνέπειες.
«Ελληνες» ή «Βούλγαροι»
Αυτή η ρήξη που δεν μπορεί να εξηγηθεί από την ίδια την εθνική ιδεολογία, η οποία παρήχθη ως αποτέλεσμα τέτοιων συγκρούσεων, την ιδεολογία δηλαδή που θεωρεί ως ένα φυσικό, αυταπόδεικτο, γεγονός τη διαχρονική σύγκρουση του ελληνισμού με τους εχθρούς του. Ούτε όμως μπορεί να εξηγηθεί απλά με την επίκληση της δύναμης αυτής της εθνικής ιδεολογίας. Το ζήτημα δηλαδή δεν είναι να διαπιστώσουμε μόνο ότι συγκρούονται «Ελληνες» και «Βούλγαροι», όπως υποτίθεται έκαναν από τον καιρό του Βουλγαροκτόνου ως τον 20ό αιώνα, ή ότι οι άνθρωποι γίνονται εθνικιστές εξαιτίας του εθνικισμού, που είναι σχεδόν μια ταυτολογία. Είναι το γιατί και το πώς αυτοί οι συγκεκριμένοι άνθρωποι, οι κάτοικοι της Φιλιππούπολης, επέλεξαν να ταχθούν με το ένα ή το άλλο «κόμμα», να γίνουν δηλαδή «Ελληνες» και «Βούλγαροι», και κυρίως το τι ακριβώς σήμαιναν γι' αυτούς τους ανθρώπους αυτές οι ταυτίσεις.
Θέσεις των δύο «κομμάτων»
Ας παραθέσω ενδεικτικά λίγες γραμμές από το βιβλίο, που αναφέρονται στους κυριότερους ιδεολογικούς εκφραστές των δύο «κομμάτων» (ο όρος είναι της εποχής), τον Γεώργιο Τσουκαλά και τον Νάιντεν Γκέροφ:
«Το εγχείρημα των δύο εθνικιστών ιδεολόγων δεν αποτελεί προσπάθεια έξωθεν μεταφοράς ή νεόκοπης κατασκευής διχαστικών σχημάτων, αλλά προσπάθεια ανασημασιοδότησης υπαρκτών κοινωνικών και συμβολικών αντιθέσεων του παρελθόντος που τίθενται πλέον εν αμφιβόλω από την κίνηση και τις αντιθέσεις της κοινωνίας. Εκφράζοντας τον κοινωνικό φόβο των παλαιών αστικών στρωμάτων αλλά και των νέων Επήλυδων αστών μπροστά στην άνοδο του κόσμου της επαρχίας, ο Τσουκαλάς ενεργοποιεί, οξύνει και επιχειρεί να ανασημασιοδοτήσει εθνικά την αντίθεση πολιτισμός/βαρβαρότητα η οποία χαρακτήριζε τον διαχωρισμό πόλης/χωριού. Εν αντιθέσει, ο Γκέροφ, εκφράζοντας τον ανερχόμενο κόσμο της επαρχίας, επιχειρεί να αποσείσει το στίγμα του «απολίτιστου χωριάτη» και να «ολοκληρώσει» το βουλγαρικό έθνος υπό αστική ηγεμονία».
Οι συγκεκριμένοι εθνικιστικοί λόγοι μάς παραπέμπουν δηλαδή στην ανάγκη μιας βαθιάς εξέτασης της κοινωνικής πραγματικότητας στη Φιλιππούπολη, των σχέσεων της πόλης με τη γύρω επαρχία κ.ο.κ. Κι αυτό είναι που έκανε ο Ανδρέας Λυμπεράτος. Το αποτέλεσμα είναι ένα βιβλίο που ξεπερνά κατά πολύ τα όρια του τίτλου του και γίνεται μια σύνθετη -οικονομική, κοινωνική, πολιτική και ιδεολογική- ιστορία μιας ευρείας περιοχής. Ενα βιβλίο που πιστεύω ότι θα είναι πλέον ένα υπόδειγμα για την ιστοριογραφία των Βαλκανίων του 19ου αιώνα.
* Το κείμενο διαβάστηκε στην παρουσίαση του βιβλίου, η οποία έγινε στις 24 Νοεμβρίου 2009 στην Ενωση Ανταποκριτών Ξένου Τύπου, όπου μίλησαν και οι ιστορικοί Σπύρος Ασδραχάς, Αγγελική Κωνσταντακοπούλου και Χρήστος Χατζηιωσήφ